Rellevància i impacte de l'article 7 de la Carta europea de les llengües regionals o minoritàries i la seva repercussió en les llengües de l'Estat espanyol (GL-EN)
| Autor | Fernando Ramallo |
| Cargo | Profesor titular, Departamento de Tradución e Lingüística, Universidade de Vigo |
| Páginas | 28-51 |
RELEVANCIA E IMPACTO DO ARTIGO 7 DA CARTA EUROPEA PARA AS LINGUAS
REXIONAIS OU MINORITARIAS E A SÚA REPERCUSIÓN NAS LINGUAS DO ESTADO
ESPAÑOL
Fernando Ramallo*
Resumo
O artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais ou Minoritarias (Consello de Europa) constitúe un marco
lexislativo de extraordinario potencial para a protección e a promoción de todas as linguas minoritarias (mesmo as
non europeas), nomeadamente daquelas máis vulnerábeis, que, a miúdo, carecen dunha lexislación doméstica básica
orientada a contribuír ao seu fortalecemento. Neste achega ofrecemos unha descrición valorativa dos aspectos máis
salientábeis deste artigo, cunha breve reexión sobre a súa repercusión nas linguas minoritarias do Estado español só
cubertas polo citado artigo.
Palabras clave: Carta Europea para as Linguas Rexionais ou Minoritarias; linguas minoritarias; dereitos lingüísticos.
RELEVANCE AND IMPACT OF ARTICLE 7 OF THE EUROPEAN CHARTER FOR
REGIONAL OR MINORITY LANGUAGES AND ITS IMPLICATIONS FOR THE
LANGUAGES OF SPAIN
Abstract
Article 7 of the European Charter for Regional or Minority Languages (Council of Europe) provides an extraordinary,
powerful, legislative framework for the protection and promotion of all minority languages (including non-European),
particularly the most vulnerable, which often lack basic national legislation aimed at strengthening them. In this work,
we offer a value-based description of the most salient aspects of this article, with a brief reection on its impact on the
minority languages of Spain covered only by the same.
Keywords: European Charter for Regional or Minority Languages; minority languages; language right.
* Fernando Ramallo, profesor titular, Departamento de Tradución e Lingüística, Universidade de Vigo, framallo@uvigo.es.
Artigo recibido: 01.03.2018. Avaliación cega: 14.03.2018. Data de aceptación da versión nal: 10.05.2018.
Citación recomendada: Ramallo, Fernando. «Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais ou
Minoritarias e a súa repercusión nas linguas do Estado español». Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69
(xuño 2018), pp. 28-51, DOI: 10.2436/rld.i69.2018.3116.
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 29
Sumario
1 Introdución
2 O artigo 7 como marco clave
3 Especicidades estatais
4 A nova interpretación do artigo 7 polo Comité de Expertos
5 O artigo 7 en España
Final
Referencias
Anexo 1. Avaliación do artigo 7 para o croata en Montenegro (4º ciclo, 2017)
Anexo 2. Conclusións do Foro de Debate sobre a Carta Europea para as Linguas Rexionais ou Minoritarias
AMAZIGE EN MELILLA
ÁRABE CEUTÍ
ARAGONÉS EN ARAGÓN
ASTURIANO EN ASTURIAS
CALÓ (ROMANÓ)
CATALÁN EN ARAGÓN
FALA EN ESTREMADURA
GALEGO EN ASTURIAS
GALEGO EN CASTELA E LEÓN
LEONÉS EN CASTELA E LEÓN
PORTUGUÉS EN ESTREMADURA
VALENCIANO EN MURCIA
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 30
1 Introdución
A Carta Europea para as Linguas Rexionais ou Minoritarias (en diante, a Carta) establece unha diferenza
substancial entre a Parte II (artigo 7) e a Parte III (artigos 8 a 14), que determina o alcance das medidas de
protección e de promoción aplicadas a unha determinada lingua. De acordo ao artigo 3, cando un Estado
membro do Consello de Europa ratica o instrumento debe especicar as linguas rexionais ou minoritarias
incluídas as ociais con uso reducido na totalidade do Estado ás que é de aplicación a Parte III e,
asemade, ha indicar que compromisos concretos de entre os recollidos nesa Parte III son seleccionados
para cada idioma rexional ou minoritario. Esta exibilidade ten sido recoñecida como un dos principais
logros da Carta, na medida en que permite modulacións, ritmos e estratexias de protección e de promoción
acordes coa situación de partida de cada lingua tradicionalmente presente nun determinado Estado.1 Así,
unha análise comparativa dos instrumentos de raticación dos 22 Estados nos que a Carta está en vigor e
recoñecen linguas rexionais ou minoritarias cubertas pola Parte III, computo no que non entran Luxemburgo,
Liechtenstein e Chipre, evidencia unha signicativa variación entre Estados. Mentres que nalgúns casos o
nivel de protección seleccionado é moi alto (por exemplo, Eslovenia, España, Finlandia ou Reino Unido)
noutros é moderadamente baixo (por exemplo, Alemaña, Bosnia e Hercegovina, Hungría ou Ucraína). Agora
ben, esta exibilidade, entendida como unha liberdade para cada Estado á hora de elixir as linguas ás que
aplica a Parte III, non pode ir contra dos principios da Carta. Así, segundo recolle o informe explicativo,
no seu parágrafo 42, que un Estado prera non aplicar a unha determinada lingua falada no seu territorio
as disposicións da Parte III implica que os motivos desa exclusión “deben ser compatíbeis co espírito, os
obxectivos e os principios da Carta”. Por razóns obvias, eses motivos raramente fanse explícitos.
Fronte a esta exibilidade, a Parte II (artigo 7) atinxe obrigatoriamente a todas aquelas linguas consideradas
rexionais ou minoritarias que se falen nun ou en varios territorios dun Estado (e tamén as linguas
desterritorializadas), de acordo co artigo 2.1 da Carta, que a súa vez remite ao artigo 1. Isto converte ao artigo
7 da Carta no eixo determinante para comprender o alcance das políticas públicas orientadas á protección
e a promoción das linguas socialmente minoritarias nun determinado estado. Este é a razón pola cal dito
artigo se dene como aquel que establece os “obxectivos e principios” que sintetizan o espírito da Carta e é
arredor do que se artella a estrutura que recolle a Parte III. Xa que logo, dáse por feito que as partes deben
basear as súas políticas e as súas prácticas nos obxectivos e principios sintetizados no artigo 7 (Nic Craith
2006). En denitiva, e en consonancia co informe explicativo, o artigo 7 “constitúe o marco necesario para
a preservación das linguas rexionais ou minoritarias” (parágrafo 57).2
Seguindo Kloss (1971), desde unha óptica sociolingüística cómpre interpretar esa preservación tanto en
termos de tolerancia (esfera privada ou non gobernamental) como de promoción (esfera pública):
Artigo 7.1
a. Recoñecemento das linguas rexionais ou minoritarias como expresión da riqueza
cultural.
b. Respecto da área xeográca na que ten presenza cada lingua rexional ou minoritaria;
c. Necesidade dunha acción resolta de fomento das linguas orientada a salvagardalas.
d. Facilitar e/ou fomentar o emprego oral e escrito das linguas rexionais ou minoritarias na
vida pública e privada.
e. Mantemento e desenvolvemento de relacións tanto entre grupos que falan a mesma
lingua como entre aqueles que falan linguas diferentes en distintos territorios do Estado.
f. Provisión dos medios axeitados para o ensino e o estudo das linguas rexionais ou
minoritarias nos diferentes niveis educativos.
1 Para Dunbar (2008: 39), esta exibilidade supón unha apertura á ambigüidade e, consecuentemente, a unha maior interpretación
por parte do Comité de Expertos, particularmente pola “incredible diversity in the situations of the languages to which the charter
potentially applies”.
2 Para Agirreazkuenaga Zigorraga (2006: 114) estamos ante o “núcleo duro” da Carta. En parecidos termos hai que interpretar o
“central credo” de Grin (2003: 62).
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 31
g. Provisión dos medios necesarios para que non falantes que residan nos territorios nos
que se falan linguas rexionais ou minoritarias poidan aprendelas.
h. Promover estudos e investigación sobre estas linguas no ensino superior.
i. Promover intercambios transnacionais entre persoas que falen a mesma lingua en dous
ou máis Estados.
Artigo 7.2
Eliminación toda distinción, exclusión, restrición ou preferencia inxusticadas respecto do
uso dunha lingua rexional ou minoritaria co obxectivo de impedir ou pór en perigo o seu
mantemento ou desenvolvemento. Toda acción a favor das linguas rexionais ou minoritarias
non se considera un acto de discriminación cos falantes das linguas máis estendidas.
Artigo 7.3
Fomento da mutua comprensión entre todos os grupos lingüísticos do Estado. O respecto,
a comprensión e a tolerancia cara ás linguas rexionais ou minoritarias han gurar entre os
obxectivos da educación e dos medios de comunicación.
Artigo 7.4
Consideración das necesidades e os desexos expresados polos grupos que usan linguas
rexionais e minoritarias á hora de denir as políticas lingüísticas públicas. Creación de órganos
de asesoramento coa presenza de representantes das linguas rexionais ou minoritarias.
Artigo 7.5
Aplicación dos principios recollidos nos parágrafos 7.1 a 7.4 ás linguas non territoriais,
desde a exibilidade e o respecto ás tradicións e características dos grupos que usan estas
linguas.
O artigo 7 é o único artigo sobre o que os Estados poden establecer reservas, tanto no momento da sinatura
como na raticación do tratado. Así o establece o artigo 21 da Carta. Agora ben, esas posíbeis reservas
só poden ser feitas aos parágrafos 2 a 5, mais non ao parágrafo 1, que en si mesmo pode ser considerado
un compendio da Carta ou, se se prere, unha mini carta. Esta posibilidade de establecer reservas só foi
contemplada por Croacia, que, tal como establece o seu instrumento de raticación, non aplica o artigo
7.5, deixando as linguas non territoriais sen ningún tipo de protección. No caso de Croacia esas linguas son
o alemán, o esloveno e o romaní. Na práctica, a situación é diferente, particularmente no caso do romaní.
Dende os primeiros informes estatais recóllense medidas orientadas a protexer e a promover a lingua da
comunidade rom, recoñecida como minoría nacional en Croacia. Por esa razón, no seu 4º informe, o Comité
de Expertos solicitou ás autoridades croatas considerar a aplicación da Parte II da Carta ás linguas faladas
pola citada comunidade (véxase ao respecto o parágrafo 86 do citado informe3). En 2013, as autoridades
croatas informaron ao Consello de Europa da súa intención de revocar a reserva incluída no instrumento
de raticación, de conformidade co establecido no artigo 21.2. Así, o 5º informe estatal (2014) contén xa
información relacionada coas tres linguas citadas, o que permitiu ao Comité de Expertos examinalas como
linguas cubertas pola parte II, á espera da conrmación ocial da retirada da reserva relacionada co artigo 7.5.
2 O artigo 7 como marco clave
A importancia do artigo 7 enténdese mellor se temos en conta que para moitas linguas europeas, ao careceren
de amparo na lexislación doméstica, este artigo supón o único marco legal para a súa protección e promoción.
Isto atinxe especialmente ás denominadas linguas non territoriais, a miúdo nunha situación de extrema
vulnerabilidade, mais tamén a numerosas linguas historicamente asentadas nun territorio concreto.
3 https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=09000016806d86e5
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 32
Todos os parágrafos e subparágrafos do artigo 7 teñen a súa relevancia; porén, é razoábel establecer prioridades
inescusábeis para todas as linguas protexidas exclusivamente por este artigo. Entre estas prioridades,
destacamos o recollido en 7.1.a, 7.1.c, 7.1.d, 7.1.f, 7.1.g, 7.2, 7.4 e 7.5, que son nos que nos detemos a seguir.
Tomado en conxunto, o artigo 7.1 establece tres tipos de accións que precisan ser abordadas de xeito
conxunto e estruturadas coherentemente: adoptar unha política, introducir unha lexislación e executar unha
praxe (Woehrling, 2005: 106). A unidade entre as tres accións é fundamental. De pouco serve unha vontade
política, sen unha lexislación, por moito que se constaten prácticas de apoio puntual. Asemade, lexislar sen un
desenvolvemento das medidas introducidas, sen propoñer unha dotación orzamentaria e sen executar o plan
deseñado, pode resultar formalmente apropiado, mais funcionalmente baleiro. De feito, para o Comité de
Expertos, as accións puntuais e illadas son insucientes, na medida en que poucas veces achegan resultados
satisfactorios. Certo é que, na práctica, as circunstancias económicas e políticas de cada momento histórico
explican os avances e os retrocesos na protección e promoción das linguas rexionais e minoritarias,
aspecto este ao que non é alleo o Comité de Expertos, que recoñece ritmos e modulacións diferentes na
consecución dos obxectivos recollidos no artigo 7. Agora ben, esas circunstancias nunca poden servir como
xusticación para unha restrición e mesmo un evidente abandono dos compromisos adquiridos coa
raticación do instrumento.
O parágrafo 7.1.a fai referencia a unha cuestión básica que determina todo o resto: o recoñecemento da
diversidade lingüística como unha riqueza cultural. A este respecto, cómpre ter en conta que o espírito da
Carta é a defensa dun patrimonio cultural europeo ameazado; en moita menor medida, preocúpase polas
minorías lingüísticas e os seus dereitos. Así, a Carta considera que promover as linguas rexionais ou
minoritarias signica actuar sobre un elemento central da idiosincrasia europea. Aínda que este compromiso
é normalmente respectado, o Comité de Expertos ten manifestado en diversas ocasións a súa preocupación
ao respecto do seu incumprimento. As máis recentes destas ocasións refírense a Eslovenia e a España. No
cuarto informe sobre Eslovenia (2014, p.104) reclámase con urxencia o recoñecemento no sistema lexislativo
doméstico das linguas alemá, croata e serbia como expresión da riqueza cultural do país. No caso de España,
o cuarto informe (20165) fai unha referencia explícita á necesidade imperiosa de recoñecer o status do catalán
e do aragonés como linguas tradicionalmente faladas en Aragón. Debemos lembrar que no período analizado
nese cuarto informe (2010-2013), a lei vixente (Lei 3/2013), en consonancia co artigo 7 do Estatuto de
Autonomía de Aragón (2007), denominábase “de uso, protección y promoción de las lenguas y modalidades
lingüísticas propias de Aragón”. A este respecto, no quinto informe estatal, remitido ao Consello de Europa
en febreiro de 20186, e que abrangue o período 2014-2016, faise referencia á modicación lexislativa de
2016 que establece que
“El aragonés y el catalán de Aragón, en los que están incluidas sus variedades dialectales, son las lenguas y
modalidades lingüísticas propias a que se reeren el artículo 7 del Estatuto de Autonomía de Aragón de 2007
y la Ley 3/2013, de 9 de mayo, de uso, protección y promoción de las lenguas y modalidades lingüísticas
propias de Aragón.” 7
Asemade, o artigo 7.1.a cómpre interpretalo como un elo clave para a superación do estigma que algunhas
linguas teñen por falta de recoñecemento do seu status. Así acontece con variedades lingüísticas que carecen
do recoñecemento como “linguas” e sobreviven subsumidas como “dialectos” de linguas ociais. Unha
análise lonxitudinal da aplicación da Carta evidencia algúns casos da superación de dito estigma (Hinton,
Huss & Roche 2018: 4). Sirva como exemplo o kven en Noruega, considerado variedade do nés nos anos
seguintes á raticación do tratado e dende o ano 2005 aparece recoñecido “as a language in its own right after
previously having considered as a Finnish dialect” (véxase o parágrafo 5 do 6º informe sobre Noruega8).
Para Lane & Räisänen (2018), a Carta foi un factor fundamental neste recoñecemento polo seu impacto na
transformación das políticas lingüísticas ociais en Noruega.
4 https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=09000016806dba62
5 https://rm.coe.int/16806f0658
6 https://rm.coe.int/spainpr5-es-docx/1680788433
7 Véxase López Susín (2015) sobre a polémica suscitada pola “infraprotección xurídica” das linguas en Aragón coa
aprobación da Lei 3/2013.
8 https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=09000016806db952
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 33
Para o Comité de Expertos, baixo o parágrafo 7.1.c cómpre entender unha tripla obriga para os Estados
(Woehrling, 2005: 112; Dunbar, 2012: 207): (i) a creación dun marco legal orientado á promoción e a
protección das linguas rexionais ou minoritarias; (ii) o establecemento de organismos responsábeis para a
promoción desas linguas e (iii) a provisión de recursos nanceiros axeitados. Dito con outras palabras, non
é concibíbel unha política lingüística sustentada en principios emancipadores fóra dunha acción decidida,
denodada, estruturada e correctamente nanciada a prol das linguas rexionais ou minoritarias. Dita acción
atinxe a todas as administracións, estatais, rexionais e locais. Pois ben, esta é unha das principais eivas
no que respecta ás linguas unicamente amparadas polo artigo 7. Ás veces, hai un certo marco legal, mais
funcionalmente opaco por non contar cos recursos económicos axeitados. Os casos máis claros son Armenia,
Bosnia e Hercegovina, Croacia, Eslovenia, Montenegro ou Serbia. Máis preocupante é, se cadra, a inexistencia
dun marco legal especíco, como é o caso do kven en Noruega (malia o que acabamos de dicir), do alemán
e o romaní na República Checa, do caraín e o crinchaque en Ucraína ou de linguas como o portugués e o
galego en Castelá e León e en Estremadura, o leonés en Castelá e León, o valenciano en Murcia ou o árabe
en Ceuta no caso do Estado español.
Pola súa banda, na interpretación do Comité de Expertos, o parágrafo 7.1.d fai referencia á promoción das
linguas en ámbitos coincidentes −ou moi semellantes− aos cubertos polos artigos 8 a 13, isto é educación,
xustiza, administración, medios de comunicación, actividades culturais e vida económica e social. Esta
interpretación está plenamente xusticada se temos en conta que a expresión “vida pública”, que recolle
explicitamente este parágrafo, aparece tamén no título da Parte III da carta. A este respecto, como sinala
Woehrling (2005: 113) “all the sectors covered in Part III belong to ‘public life’”. Xa que logo, así entendido,
este parágrafo é dunha relevancia clave para aquelas linguas rexionais ou minoritarias cubertas exclusivamente
polo artigo 7 (véxase parágrafo 62 do informe explicativo). Na fase histórica actual, é inconcibíbel imaxinar o
futuro das linguas rexionais ou minoritarias sen garantir a súa normalización social. Sen avances neste senso,
a transmisión interxeracional e os usos na “vida privada”, aló onde aínda se manteñen, non son sucientes.
Por razón obvias, no século XXI, xa non é válido o argumento de que durante séculos estas linguas se
mantiveron grazas ao esforzo e o compromiso dos falantes e das familias. Considerar a política lingüística
familiar como a fundamental solución para estes idiomas constitúe unha evidencia da perda da centralidade
das políticas de arriba a abaixo e, asemade, favorece a construción dun suxeito lingüístico neoliberal e
resiliente, que debe aprender a sobrevivir aceptando as circunstancias “naturais” de exclusión “social” da
súa lingua. No fondo, é unha forma calculada e perversa de instrumentalizar o abandono sistemático no
que transitan moitas linguas socialmente minoritarias europeas por parte das políticas públicas, tanto de
responsabilidade estatal como rexional ou local.
De todos estes ámbitos da “vida pública”, poucas dúbidas hai de que o sistema educativo constitúe a trabe
sobre a que pendura a viabilidade das linguas rexionais ou minoritarias. O seu desprazamento histórico deste
ámbito foi a principal decisión política para artellar a súa minorización. Esta é a razón pola que o artigo
7.1.f supón un resorte de capital relevancia na dignicación das comunidades lingüísticas que se expresan
en linguas rexionais ou minoritarias. Garantir o ensino e o estudo nas e das linguas en todos os niveis do
sistema educativo é unha demanda histórica, non só co obxectivo da súa protección, senón, e de xeito máis
relevante, no fortalecemento do dereito de todo neno e de toda nena a ser escolarizado na súa lingua. E isto,
lonxe de estar superado, é unha das principais eivas na política lingüística por todos os recantos do mundo.
Segundo a UNESCO (2016), o 40% da poboación mundial non ten acceso á educación nunha lingua que
comprenda, coas consecuencias que isto ten no fortalecemento da discriminación, a inxustiza e a pobreza.
O recomendábel é un mínimo de seis anos de educación na primeira lingua (Skutnabb-Kangas, 2017), o cal
está moi lonxe de ser un feito para moitas e moitos falantes de linguas rexionais ou minoritarias europeas,
mesmo nas linguas explicitamente protexidas pola Parte III da Carta.
O parágrafo 7.1.g, que ten como obxectivo “a provisión de medios que lles permitan aprender unha lingua
rexional ou minoritaria aos non-falantes que residan na área en que se emprega esa lingua, de así o desexaren”,
en aparencia de menor importancia, está chamado a ser unha oportunidade de primeira magnitude para
moitas linguas minoritarias. En termos demográcos, a maioría das linguas minoritarias en Europa está
nunha situación de perda poboacional, polo que, como acabamos de dicir, en moitas ocasións a transmisión
interxeracional non é garantía suciente para o seu mantemento. Ademais de robustecer a reprodución da
lingua na familia, é fundamental mobilizar a súa produción coa incorporación de neofalantes, é dicir persoas
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 34
que aprenderon a lingua minoritaria fóra das relacións familiares e que son usuarios activos dela, ás veces
como lingua de uso prioritario (Williams, 2005; Ramallo 2012). Na meirande parte dos casos, sen neofalantes
o futuro das linguas minoritarias está moi comprometido (O’Rourke, Pujolar & Ramallo, 2015).
A relevancia do parágrafo 7.2 está relacionada coa necesidade de desprazar os prexuízos respecto ao
mantemento e o uso das linguas minoritarias. A explícita consideración de que calquera acción favorecedora
das linguas máis vulnerábeis non pode entenderse como unha discriminación contra a parte da sociedade
que se expresa en linguas maioritarias supón un exemplo que lexitima a mobilización de esforzos e medidas
concretas a prol da emancipación das linguas minoritarias, que, á súa vez, non poden resultar afectadas
por medidas favorecedoras das linguas ociais. Dito con outras palabras, as medidas a favor das linguas
rexionais ou minoritarias susténtanse na aplicación do principio de igualdade, con todo o que iso signica
(Woehrling 2008).
Pola súa banda, o parágrafo 7.4 aborda unha cuestión fundamental, pero moi poucas veces lograda na política
lingüística de “arriba a abaixo” en tanto que tecnoloxía deseñada para o promoción −e tamén para o control−
social. Aínda que as linguas non son de ninguén, cómpre ter en conta as necesidades e os desexos expresados
polos grupos que tradicionalmente as falan nun determinado territorio. Porén, a intervención política adoita
ser desenvolvida en abstracto, a partir dunha cción sustentada nun suxeito irreal nun contexto idealizado.
De aí o fracaso de moitas desas tecnoloxías. A Carta introduce esta disposición obrigatoria para todos os
Estados nos que o tratado está en vigor; con todo, en moi poucas ocasións o resultado é satisfactorio, de
acordo cos informes do Comité de Expertos.
Por último, o artigo 7.5 incide na aplicación das medidas recollidas nos parágrafos 1 a 4 ás linguas non
territoriais9 (presentes en todos os Estados que raticaron a Carta), tendo en conta a idiosincrasia destes
idiomas e da súa poboación, marxinalizada, segregada e estigmatizada como ningún outro grupo en Europa,
nomeadamente os rom. En parte, as dicultades para avanzar na súa protección están relacionadas coa
falta dun estándar xeralmente aceptado que funcione como variedade lexitimada non só entre a poboación
maioritaria senón tamén entre a propia poboación que fala estas linguas. No caso do romaní, cómpre lembrar
dúas circunstancias aparentemente opostas. Dun lado, dos vinte cinco Estados que en 2018 raticaron a Carta,
dez non recoñecen o romaní como lingua minoritaria; doutra banda, seis Estados optaron por protexeren o
romaní tamén baixo a Parte III da Carta (Halwachs, Klinge & Schrammel-Leber 2015).
3 Especicidades estatais
O instrumento de raticación constitúe o compromiso de cada Estado co tratado, isto é, a aceptación das
obrigas e a responsabilidade do seu cumprimento en todos os termos. Para iso, como xa comentamos, a
raticación debe facer explícita a relación de linguas rexionais ou minoritarias usadas no seu interior e as
obrigas elixidas para cada unha delas. Na meirande parte dos casos, esa listaxe limítase ás linguas cubertas
conxuntamente pola Parte II e pola Parte III. Con todo, nalgúns casos faise referencia explícita ao artigo
7. Os casos concretos son Alemaña, Austria, Eslovenia, España, Finlandia, Holanda e Ucraína. No caso de
Alemaña, Austria e Holanda, a referencia ao artigo 7 recolle explicitamente as linguas cubertas por dito
artigo no momento da raticación, estean ou non protexidas pola parte III do tratado. Pola súa banda, o
instrumento de raticación de Eslovenia e de Finlandia establece que, de acordo co artigo 7.5, os parágrafos
1 a 4 do artigo 7 se aplican, mutatis mutandis, ao romaní e, no caso de Finlandia, tamén a outras linguas non
territoriais. Respecto de Ucraína, o instrumento de raticación indica que o artigo 7.5 non é de aplicación.
Neste Estado, o romaní considerase unha lingua territorial falada fundamentalmente na Rutenia subcarpática.
O caso de España é diferente, na medida en que o instrumento inclúe unha cláusula adicional e nal que
establece que a todas as linguas rexionais ou minoritarias non ociais, mais con protección estatutaria,
aplicaranse todas as disposicións da Parte III da Carta que razoabelmente poidan aplicarse en consonancia
cos obxectivos e principios plasmados no artigo 7. Na situación actual (2018), este é o caso do aragonés e
do catalán en Aragón (artigo 7 do Estatuto de Autonomía), do asturiano en Asturias (artigo 4 do Estatuto
de Autonomía), do leonés e do galego en Castela e León (artigos 5.2 e 5.3 do Estatuto de Autonomía
9 Para Halwachs, Klinge & Schrammel-Leber (2015: 37), nunha sociedade móbil como a actual, o criterio de
territorialidade para denir as linguas minoritarias está moi cuestionado e constitúe un anacronismo.
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 35
respectivamente) e o portugués en Estremadura (artigo 71.f do Estatuto de Autonomía). Agora ben, para que
isto poida ser efectivo, cómpre que o Estado español indique un mínimo de 35 parágrafos ou subparágrafos
da Parte III para cada unha das linguas citadas, tal como establece o artigo 2.2. Como isto non se produciu
ata agora, o Comité de Expertos non avalía esas linguas de acordo coas disposicións da Parte III da Carta,
senón unicamente como linguas da Parte II tal como recolle o parágrafo 61 do seu primeiro informe (2005).
Xa que logo, non é competencia do Comité de Expertos decidir que parágrafos e subparágrafos da Parte III
se deben aplicar a linguas formalmente non cubertas polos artigos 8 a 14 da Carta.
Unha comparativa entre Estados pon en evidencia diferenzas relevantes no número de linguas protexidas
exclusivamente pola Parte II da Carta (Táboa 1). A tipoloxía é variada. Por motivos diversos, non todos os
Estados están recollidos na táboa. No caso de Bosnia e Hercegovina, Polonia e Dinamarca a razón é que
todas as linguas rexionais ou minoritarias faladas neles están protexidas tamén pola Parte III, o que supón
unha aposta moi loábel, sobre todo se temos en conta que as linguas protexidas en Bosnia e Hercegovina
son 17 e en Polonia 14. O caso de Dinamarca é menos relevante, xa que ese Estado só recoñece o alemán
como lingua rexional ou minoritaria. Tampouco aparecen Liechtenstein nin Luxemburgo xa que neles non
hai linguas rexionais ou minoritarias, de acordo cos preceptos da Carta.
Táboa 1. Linguas protexidas unicamente polo artigo 7
Estado Linguas (glotónimos utilizados nos informes do Comité de Expertos)*10
Alemaña baixo alemán (en Renania do Norte-Westphalia, Saxonia-Anhalt e Brandeburgo),
romaní (excepto en Hesse)
Armenia alemán e ucraíno
Austria checo, eslovaco e romaní
Chipre armenio e árabe chipriota maronita
Croacia alemán, esloveno, istrio-romanés, romanés boyash e romaní
Eslovaquia ruso, serbio e yiddish
Eslovenia alemán, croata, romaní e serbio
España amazige, árabe ceutí, aragonés, asturiano, caló, catalán (en Aragón), galego (Castela e
León e Estremadura), galego-asturiano (Asturias), leonés, portugués (en Castela e León
e Estremadura) e valenciano (en Murcia)
Finlandia careliano, r om aní, ruso, tátaro e yiddish
Holanda baixo alemán, limburgués, romaní e yiddish
Hungría armenio, búlgaro, grego, polaco, ruteno e ucraíno
Montenegro bosnio e croata
Noruega nés, kven, romanés e romaní
Reino Unido córnico, manés, scots (Escocia) e scots (Ulster)
República
Checa
alemán, croata moravio, romaní
Romanía albanés, armenio, grego, italiano, macedonio, polaco, romaní, ruteno, tátaro e yiddish
Serbia alemán, bunjecac, checo, macedonio e valaco
Suecia romaní e yiddish
Suíza alemán, francés e yenish
Ucraína caraín, crinchaque, romaní e ruteno
*10
10 Cómpre clarexar que o Comité de Expertos utiliza os glotónimos incluídos nos informes remitidos polos Estados, sen
entrar a valorar a súa pertinencia. Aínda que esta decisión non está exenta de ser problemática, non é infrecuente que un
idioma teña máis dun autoglotónimo sen que iso supoña falar de idiomas diferentes.
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 36
En termos xerais, estas son as comunidades lingüísticas que se atopan nunha situación de maior vulnerabilidade,
con poucos falantes e, en moitos casos, cun futuro moi comprometido a curto prazo.11 Trátase tanto de linguas
territoriais coma de non territoriais. Sobre estas últimas, cómpre aclarar que malia que, en consonancia co
artigo 7.5, a meirande parte dos Estados recoñecen estas linguas exclusivamente na Parte II, a Carta non
establece ningún límite que impida que eses idiomas poidan beneciarse dunha protección e promoción
máis ambiciosa. De feito, como xa indicamos, este é o caso do romaní en Estados como Alemaña (en Hesse),
Bosnia e Hercegovina, Eslovaquia, Hungría, Montenegro, Polonia ou Serbia, nos que tamén está cuberto
pola parte III da Carta.
4 A nova interpretación do artigo 7 polo Comité de Expertos
Nos seus 20 anos dende que entrou en vigor, a interpretación da Carta por parte do Comité de Expertos foi
mudando co paso do tempo, non tanto polos cambios na propia conguración do Comité, coa renovación
progresiva dos seus membros, senón polo coñecemento, acceso e estudo dunha casuística sobre a diversidade
lingüística europea cada vez maior. Hai tres cambios substanciais iniciados en 2017, dous xa executados e o
terceiro en marcha. Por unha banda, cómpre sinalar a simplicación substancial dos informes, cun notorio
cambio estrutural orientado a facelos máis lexíbeis, máis accesíbeis a públicos diversos, e, sobre todo, e
máis útiles e produtivos, particularmente coa eliminación de boa parte da redundancia argumentativa que
estruturou boa parte dos informes ata agora12. Por redundancia argumentativa referímonos a que ata 2017
o Comité de Expertos elaboraba a súa interpretación tendo en conta as conclusións recollidas en informes
anteriores, cunha repetición de parágrafos con frecuencia excesiva. Isto queda diluído co novo formato.
Por outra banda, desde ese mesmo ano, o Comité abre unha reexión (aínda vixente) sobre a súa estratexia
analítica e avaliativa do artigo 7, como veremos a continuación. Por último, nestes momentos (2018),
continúa en elaboración un novo enfoque sobre a interpretación do artigo 11 (medios de comunicación)
tendo en conta os substanciais cambios acontecidos neste ámbito nas dúas últimas décadas, sobre todo coa
aparición e expansión masiva de medios dixitais e redes sociais.
No que atinxe ao artigo 7, prodúcese un cambio de enorme transcendencia e que debe ser analizado nos
vindeiros anos coa atención que merece. Ata agora, o Comité de Expertos establecía unha diferencia na
forma de avaliar a Parte II da Carta (artigo 7) e a parte III (artigos 8 a 14). A modo de resumo, unha simple
aproximación a calquera dos informes do Comité de Expertos evidencia, na Parte III, unha estratexia
narrativa común, na que se inclúe unha valoración nal de cada compromiso adquirido polo Estado. Esa
valoración presenta catro posibilidades: “cumprido”, “cumprido parcialmente”, “cumprido formalmente”,
“non cumprido”. Polo xeral, esta conclusión está explicitamente recollida, normalmente no último parágrafo
da avaliación de cada compromiso. Porén, tamén son numerosos os casos nos que o Comité de Expertos
manifesta a súa dicultade para acadar unha conclusión. Nese casos, contemplase tamén a posibilidade
“sen conclusión”, cunha ampla variedade de estratexias discursivas para xusticar esa non conclusión. Pois
ben, fronte a isto, ata o de agora, o artigo 7 non contemplaba conclusións coma as sinaladas senón unha
liña argumentativa que, non poucas veces, deixaba aberta a posición do propio Comité. A partir de 2017,
a estratexia discursiva unifícase e todos os artigos da Parte II e da Parte III pasan a analizárense dun xeito
semellante, cunha táboa que recolle o abano de conclusións que acabamos de sinalar. Sirva como exemplo,
a avaliación do cumprimento dos compromisos relativos ao croata en Montenegro, que recollemos no anexo
1. Este cambio analítico e interpretativo está chamado a favorecer a visibilidade das linguas exclusivamente
cubertas pola Parte II, con especial ncapé en facilitar ás persoas destinatarias nais dos informes elaborados
polo Comité de Expertos a comprensión das fortalezas e das debilidades que caracterizan as linguas rexionais
ou minoritarias. Ademais, a nova táboa concibiuse e deseñouse para permitir unha máis rápida e clara
comparación dos avances e dos retrocesos polos que transitan estes idiomas, a través dun código con tres
claves: un signo igual “=” cuxo signicado é que non hai cambios na interpretación do Comité de Expertos
11 Unha valoración exhaustiva da posición do Comité de Expertos a respecto da situación destas linguas requiriría unha análise
detallada que excede o alcance desta contribución (véxase Dunbar 2012).
12 Téñase en conta que o artigo 6 establece que as partes comprométense a informar dos dereitos e deberes establecidos pola Carta
a todas as persoas, organizacións e autoridades afectadas pola mesma. Nunha interpretación ampla, esta obriga atinxe tamén á
diseminación dos informes do Comité de Expertos, escasamente coñecidos fóra de certos grupos sociais. Agora ben, para contribuír
a que os informes sexan accesíbeis entre a poboación afectada, é responsabilidade de dito Comité elaborar informes tecnicamente
menos elitistas.
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 37
respecto ao informe previo; unha frecha ascendente “ ” para signicar unha mellora respecto do ciclo
anterior; e unha frecha descendente “ ” para explicitar un deterioro.
Este cambio na forma de abordar o cumprimento dos compromisos do artigo 7 non está exento de discusión,
polo menos en dous sentidos. En primeiro lugar, o artigo 7 precisamente por abordar obxectivos e principios,
susténtase nun nivel de xeneralidade ausente na meirande parte dos parágrafos e subparágrafos dos artigos
8 a 14. Con frecuencia, isto suporá unha maior interpretación por parte do Comité de Expertos. En segundo
lugar, a partir deste cambio faise máis obvia a coherencia interpretativa entre as Partes II e III da Carta para as
linguas protexidas polas dúas partes. Por exemplo, o artigo 7.1.d ten certo nivel de solapamento con boa parte
do recollido na Parte III, de tal xeito que entender que ese compromiso está cumprido signica que unha boa
parte dos compromisos recollidos nos artigos 8 a 14 ha ter unha valoración favorábel, o que está lonxe de ser
real en moitas das linguas cubertas pola Carta. Algo semellante acontece co artigo 7.1.f respecto do artigo 8,
ambos dedicados a garantir o uso das linguas no sistema educativo, pero con diferentes graos de concreción.
5 O artigo 7 en España
Coa raticación do tratado por parte do Estado español en 200113, introdúcese unha xerarquía entre as
linguas faladas no territorio estatal, o que supón unha discriminación, ou, se se prere, unha nova forma de
minorización. Por decisión estatal, algunhas linguas quedan cubertas tanto pola Parte II como pola Parte III e
outras só pola Parte II. Ademais, dáse a especicidade de que unha mesma lingua ten status diferenciado en
diferentes territorios. É o que acontece co catalán, co galego e co éuscaro. No primeiro caso, con completa
cobertura en Cataluña, Illas Baleares e País Valenciano e incompleta en Aragón e Murcia; no segundo, con
completa cobertura en Galicia e incompleta nos territorios estremeiros de Castelá e León e Asturias e en
Estremadura. O caso do éuscaro é diferente, na medida en que a cobertura é total no País Vasco, mentres que
na Comunidade Foral de Navarra, excepcionalmente, se dá o caso da lingua ter status diferentes en función
do territorio, cunha cobertura completa na denominada zona-vascófona e incompleta na zona mixta, na que o
éuscaro non é ocial e que só está cuberta pola Parte II da Carta.14 Dita “zonicación lingüística”, recollida no
artigo 9.1 do Estatuto de Autonomía da Comunidade Foral de Navarra e na lexislación lingüística posterior,
representa unha forma de naturalizar un statu quo desigual, contraditorio e conitivo que debe ser superado
(véxase Izu Belloso 2013).
Excepcionalmente, o instrumento de raticación de España é o único, de entre todos nos que está vixente a
Carta, que non identica explicitamente ningún idioma. Isto non atinxe ao artigo 7, en tanto que unha vez
que o tratado entra en vigor, todas as linguas rexionais ou minoritarias tradicionalmente usadas en territorio
estatal quedan automaticamente protexidas por este artigo, como sinalamos anteriormente. Agora ben, esta
decisión resulta controvertida na medida en que o artigo 3.1 da Carta establece a obriga de que cada Estado
especique no instrumento de raticación “cada lingua rexional ou minoritaria ou cada lingua ocial menos
difundida no conxunto ou nunha parte do seu territorio á cal se deberán aplicar os parágrafos elixidos de
conformidade co parágrafo 2 do artigo 2”, isto é, as linguas cubertas conxuntamente polas Parte II e III.
13 Arzoz (2008) presenta unha boa aproximación ao “modelo lingüístico español” e a implementación da Carta.
14 Máis confusa é a situación na zona ocialmente non vascófona (aínda que cunha reducida porcentaxe da poboación
que fala éuscaro), en parte porque o instrumento de raticación non establece esta distinción entre zonas. A conclusión
é que o alcance da Carta é indeterminado na Comunidade Foral de Navarra (Izu Belloso 2013: 373). O 4º Informe do
Comité de Expertos (2016) fai referencia explícita as medidas adoptadas na zona vascófona e na zona mixta. A única
aparición da zona non vascófona dá conta do recoñecemento que o Comité fai aos cambios introducidos na Lei Foral
4/2015 respecto do novo status que acada a zona non vascófona no eido da educación, semellante ao da zona mixta
(parágrafo 250). Isto supón que, na práctica, se permite a introdución do modelo D, consistente no ensino do éuscaro
como lingua vehicular agás na materia de Lingua castelá, nas escolas públicas na zona non vascófona, sempre que
exista suciente demanda.
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 38
Linguas cubertas pola Carta15
O artigo 7 aplícase a 11 linguas territoriais máis ao caló como lingua non territorial16. En total, estas linguas
fálanse en once Comunidades Autónomas e nas dúas Cidades Autónomas (Táboa 2).
Táboa 2. Linguas minoritarias do Estado español
Lingua Territorio Nivel de protección
Amazige Melilla Parte II
Árabe ceutí Ceuta Parte II
Aragonés Aragón Parte II
Aranés Cataluña Parte II e Parte III
Asturiano Asturias Parte II
Caló Todo o territorio Parte II
Catalán
Aragón Parte II
Cataluña Parte II e Parte III
Illas Baleares Parte II e Parte III
Éuscaro
Navarra Parte II e Parte III (na zona
vascófona)
País Vasco Parte II e Parte III
Galego
Asturias (denominado como galego-asturiano nos
informes do Consello de Europa)
Parte II
Galicia Parte II e Parte III
Castela e León Parte II
Estremadura (coñecido como fala)Parte II
Leonés Castela e León Parte II
Portugués Castela e León Parte II
Estremadura Parte II
Valenciano Murcia Parte II
País Valenciano Parte II e Parte III
Como é ben coñecido, a situación sociolingüística de cada unha destas linguas está lonxe de ser esperanzadora,
en particular das que só están protexidas pola Parte II, e dentro destas aquelas que non teñen ningún tipo de
recoñecemento estatutario (Ramallo 2018). Na súa monitorización do cumprimento das obrigas por parte do
Estado español, o Comité de Expertos ten manifestado reiteradamente a súa preocupación sobre a realidade
das linguas minoritarias en España, nomeadamente aquelas cubertas só pola Parte II. A seguir, recollemos
unha síntese das avaliacións máis relevantes do Cuarto Informe (2016) do citado comité no que respecta ás
linguas unicamente cubertas polo artigo 7. Ademais, no anexo 2 recollemos parte das conclusións do Foro
de Debate sobre a Carta Europea para as Linguas Rexionais ou Minoritarias que tivo lugar en xuño de 2017
en Santiago de Compostela.17
15 Somos conscientes de que persisten algúns problemas relacionados coa identicación das linguas en diferentes
subfamilias, ramas e/ou troncos, particularmente cando se trata de idiomas cunha notoria proximidade estrutural,
como é o caso das linguas románicas na Península Ibérica. Os desacordos no mundo académico son puntuais, pero
persistentes. A este respecto, tal como recollemos na nota ao pé número 2, na descrición que presentamos optamos pola
agrupación recollida nos informes do Comité de Expertos, non exentos, por outro lado, de decisións polémicas a este
respecto (véxase Castellà-Subirats & Strubell 2008; Ruiz Vieytez 2009).
16 Na actualidade, o caló compre entendelo como unha variedade mixta pararromaní, con estruturas fonolóxicas e gramaticais
do castelán (caló español), do catalán (caló català) o do vasco (errumantxela) e con numerosos elementos léxicos e algúns trazos
morfolóxicos do romaní (Gamella et. al 2011; Krinková 2015).
17 Organizado polo Consello da Cultura Galega, o Foro, que contou coa colaboración do Consello de Europa, convocou por primeira
vez representantes de todas as linguas minoritarias cubertas pola Carta así como a responsábeis do propio Consello da Cultura
Galega, do Institut Ramón Llull e do Instituto Vasco Etxepare. Logo de dúas xornadas de intenso debate e reexión conxunta, as
persoas participantes elaboraron unhas conclusións comúns, que se xeron públicas a comezos de 2018 en galego, catalán, éuskaro
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 39
No Cuarto Informe recóllese como prioritario ter datos estatísticos sobre o número de falantes e, asemade,
sobre a distribución xeográca na que as linguas só cubertas polo artigo 7 se usan. Isto supón asumir que falta
un coñecemento elemental que poida ser válido como punto de partida para abordar o presente e o futuro destes
idiomas. As estatísticas non resolven nada por si mesmas, pero, acotío, son usadas como ferramentas “útiles”
na construción dun imaxinario sobre as linguas e os falantes, que adoita ter certa proxección e repercusión
social. Por iso, reclamamos a elaboración dun estudo que poña enriba da mesa cuanticacións ábeis sobre
estas linguas. Nun Estado plurilingüe, cunha Constitución que, no seu artigo 3.3, apela signicativamente á
“riqueza das diferentes modalidades lingüísticas de España” como un “patrimonio cultural que será obxecto
de especial respecto e protección”, entendemos que se trata dunha responsabilidade do goberno central, á
espera de que se produzan avances no recoñecemento estatutario da ocialidade das linguas que aínda non
Mesmo entre as linguas só cubertas pola Parte II, para o Comité de Expertos recoñécense diferenzas evidentes.
Así, bótase en falta “unha protección suciente das linguas máis ameazadas”, nomeadamente o árabe ceutí,
o portugués en Estremadura, o leonés en Castelá e León, o galego en Estremadura e o valenciano en Murcia,
linguas e territorios nos que a regulamentación xurídica doméstica é practicamente inexistente. En todos
estes casos, é urxente planicar e poñer en marcha políticas públicas orientadas innegabelmente a superar
a situación de vulneración de dereitos lingüísticos básicos (véxase García Gil 2008; Além Guadiana 2013;
Núñez Martínez 2013; Montoya 2014; Moscoso 2015).
Polo dito, cómpre unha acción inescusábel, orientada, planicada e executada cara ao cumprimento dos
compromisos da Carta por parte do Estado español no artigo 7. A este respecto, é moi signicativa a última
das recomendacións do Comité de Ministros (2016) dirixida ás autoridades españolas: “Considerar estender
o recoñecemento daquelas linguas rexionais ou minoritarias coociais en seis Comunidades Autónomas
a outras Comunidades Autónomas sempre que haxa un número suciente de usuarios da lingua rexional
ou minoritaria involucrada”. Isto atinxe especialmente ao catalán en Aragón, ao valenciano en Murcia, ao
galego en Castela e León, Asturias (e en Estremadura). De acordo aos espírito da Carta, no caso concreto
de España, tendo en conta os antecedentes das linguas ociais nos seus territorios, a ocialidade de todas as
linguas unicamente cubertas polo artigo 7 debe ser o obxectivo prioritario.
Final
O patrimonio lingüístico europeo, en tanto que valor cultural de primeira magnitude, ten na Carta Europea
para as Linguas Rexionais ou Minoritarias do Consello de Europa un instrumento de gran relevancia para a súa
protección e promoción. Este tratado, que cumpre 20 anos dende a súa entrada en vigor en 1998, elaborouse
tendo en conta que a meirande parte dese patrimonio está nunha situación realmente comprometida respecto
ao seu futuro. Se cadra, hoxe aínda o está en maior medida que hai 20 anos.
Se a Carta é un texto clave para abordar con garantías o presente e o futuro inmediato da meirande parte
das linguas europeas, o seu artigo 7 constitúe o miolo da cuestión, na medida en que recolle os principios
e os obxectivos que deben prevalecer na salvagarda de toda lingua rexional ou minoritaria. Se ben é certo
que se trata dun artigo en aparencia máis “lixeiro” en canto ao seu alcance e compromiso, na realidade
é un artigo indispensábel, á vez unha síntese e asemade un compendio de toda a Carta, que ha aplicarse
a todas as linguas rexionais ou minoritarias tradicionalmente presentes nun determinado territorio estatal,
independentemente das preferencias das partes asinantes do tratado. Este carácter prioritario para o artigo 7,
aumenta polos cambios acontecidos na súa interpretación por parte do Comité de Expertos a partir de 2017.
No caso do Estado español, é urxente poñer en marcha políticas lingüísticas que axuden a promover o
uso das linguas minoritarias unicamente cubertas polo artigo 7 entre as comunidades nas que estas linguas
sobreviviron ao longo dos séculos pasados. Por razóns evidentes, estamos nun momento clave para o
desenvolvemento da lexislación lingüística naqueles territorios nos que apenas se deron pasos. Despois
e castelán. O programa e o resto da documentación, incluídas as conclusións ao completo e as gravacións audiovisuais do alí
acontecido durante as dúas xornadas están accesíbeis en http://consellodacultura.gal/evento.php?id=200581.
18 A interpretación técnica do artigo 3.3 da CE non está exenta de controversia, particularmente sobre o réxime xurídico das
“modalidades lingüísticas” fronte ás “outras linguas” ás que fai referencia o artigo 3.2 (véxase Vernet 2017).
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 40
de 17 anos dende a raticación por parte do España da Carta, é difícil xusticar a falta de apoio de boa
parte das linguas só cubertas polo artigo 7, precisamente aquelas máis necesitadas de medidas, accións e
lexislación orientada á súa preservación. Non pode quedar todo en mans do activismo cívico e asociativo,
que habitualmente conta con recursos moi limitados.
Referencias
Agirreazkuenaga Zigorraga, Iñaki (2006). La Carta Europea de las Lenguas Regionales o Minoritarias.
A: José Manuel Pérez Fernández (coord.). Estudios sobre el estatuto jurídico de las lenguas en España.
Barcelona: Atelier, 105-145.
Além Guadiana (2013). Muito Frágil. Olivenza, Associação Cultural Além Guadiana.
Arzoz, Xabier (2008). The implementation of the European Charter for Regional or Minority Languages in
Spain. A: Dunbar, Robert; Parry, Gwyneed (ed.). The European Charter for Regional or Minority Languages:
Legal Challenges and Opportunities (p. 83-107). Strasbourg: Council of Europe.
Castellà-Subirats, Santiago-José; Strubell, Miquel (2008). The Catalan language and monitoring the
European Charter for Regional or Minority Languages in Spain. A: Dunbar, Robert; Parry, Gwyneed (ed.).
The European Charter for Regional or Minority Languages: Legal Challenges and Opportunities (p.127-
146). Strasbourg: Council of Europe.
Dunbar, Robert (2008). Denitively interpreting the European Charter for Regional or Minority Languages:
the legal challenges. A: Dunbar, Robert; Parry, Gwyneed (ed.). The European Charter for Regional or
Minority Languages: Legal Challenges and Opportunities (p. 37-61). Strasbourg: Council of Europe.
Dunbar, Robert (2012). Article 7. Objectives and principles. A: Alba Nogueira López; Eduardo J. Ruiz
Vieytez; Íñigo Urrutia Libarona (ed.). Shaping language rights (p. 185-244). Strasbourg: Council of Europe.
Gamella, Juan F.; Fernández, Cayetano; Nieto, Magdalena; Adiego, Ignasi-Xavier (2011). La agonía de una
lengua. Lo que queda del caló en el habla de los gitanos. Parte I. Métodos, fuentes y resultados generales,
Gazeta deAntropología 27(2), 1–32.
García Gil, Héctor (2008). El asturiano-leonés: aspectos lingüísticos, sociolingüísticos y legislación.
Barcelona: Ciemen.
Grin, François (2003). Language policy evaluation and the European Charter for Regional or Minority
Languages. New York: Palgrave Macmillan.
Halwachs, Dieter W.; Klinge, Simone; Schrammel-Leber, Barbara (2015). Romani. Education, segregation
and the European Charter for Regional or Minority Languages. Graz: GLM.
Hinton, Leanne; Huss, Leena; Roche, Gerald (ed.) (2018). The Routledge handbook of language revitalization.
New York: Routledge.
Izu Belloso, Miguel José (2013). El régimen lingüístico de la Comunidad Foral de Navarra. Donostia:
Fundación para el Estudio del Derecho Histórico y Autonómico de Vasconia.
Kloss, Heinz (1971). The language rights of immigrants groups. International migration review, 5/2, 250-268.
Krinková, Zuzana (2015). From Iberian Romani to Iberian Para–Romani Varieties. Prague, Charles
University.
Lane, Pia; Räisänen, Anna-Kaisa (2018). Kven in Norway. A: Corinne A. Seals e Shenna Shah (ed.). Heritage
language policies around the world (p. 69-83). New York: Routledge.
López Susín, José Ignacio (2015). A Lai 3/2013, de 9 de mayo, u a infraproteuzión churidica de as luengas
minoritarias d’Aragón. Revista de Llengua i Dret, 63, 186-199.
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 41
Montoya, Brauli (2014). Reproducció primària de la llengua i sistema escolar al Carxe, un enclavament
catalanoparlant en una regió castellanoparlant (Múrcia). A: Joan Argenter (ed.). Enclavaments lingüístics
i comunitats locals. El català a Sardenya, al Carxe i entre els gitanos catalans de França (p. 187-208).
Barcelona: Institut d’Estudis Catalans.
Moscoso García, Franciso (2015). El árabe ceutí, una lengua minorizada de España. Revista de Estudios de
Asia y África, 50(2), 395-423.
Nic Craith, Máiréad (2006). Europe and the Polictics of Language. Citizens, migrants and outsiders. New
York: Palgrave Macmillan.
Núñez Martínez, María Acracia (2013). The protection of minority languages at the European level. Revista
de Derecho Político, 87, 101-128.
UNESCO (2016). If you don’t understand, how can you learn? Policy Paper 24. Accesíbel en: http://unesdoc.
unesco.org/images/0024/002437/243713E.pdf.
O’Rourke, Bernadette; Pujolar, Joan; Ramallo, Fernando (2015). New speakers of minority languages: the
challenging opportunity. International Journal of the Sociology of Language, (231), 1-20.
Ramallo, Fernando (2012). El gallego en la familia: entre la producción y la reproducción. Caplletra, (53),
167-191.
Ramallo, Fernando (2018). Linguistic diversity in Spain. A: Wendy Ayres-Bennett e Janice Carruthers (ed.).
Manual of Romance Sociolinguistics (p. 454-485). Berlin: De Gruyter.
Ruiz Vieytez, Eduardo J. (2009). Constitutions, languages, denitions and the European Charter for Regional
or Minority Languages. Revista de Llengua i Dret, (51), 231-257.
Skutnabb-Kangas, Tove (2017). Language rights and bilingual education. A: Ofelia García; Angel Lin, e
Stephen May (ed). Bilingual and Multilingual Education. Encyclopedia of Language and Education (3rd
ed., p. 51-63). Cham: Springer.
Vernet, Jaume (2017). El marc constitucional i estatutari del plurilingüisme. A: Anna M. Pla Boix (coord.).
Reptes del dret lingüístic català. Reexions per a un debat crític (p. 13-46). Barcelona: Generalitat de
Catalunya.
Williams, Glyn (2005). Sustaining Language Diversity in Europe. Evidence from the Euromosaic Project.
Basingstoke: Palgrave.
Woehrling, Jean-Marie (2005). The European Charter for regional or minority languages. A critical
commentary. Strasbourg: Council of Europe.
Woehrling, Jean-Marie (2008). The European Charter for Regional or Minority Languages and the principle
of non-discrimination. A: Dunbar, Robert; Parry, Gwyneed (ed.). The European Charter for Regional or
Minority Languages: Legal Challenges and Opportunities (p. 63-81). Strasbourg: Council of Europe.
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 42
Anexo 1. Avaliación do artigo 7 para o croata en Montenegro (4º ciclo, 2017)
Symbols used to mark changes in the evaluation compared to the last monitoring cycle: improvement
deterioration = no change
The Committee of Experts considers the undertaking*:
Article Undertakings of Montenegro
concerning Croatian fullled partly
fullled
formally
fullled
not
fullled
no
conclusion
Part II of the Charter (Undertakings which the state must apply to all regional or minority languages within its
territory)
Art. 7 – Objectives and principles
7.1.a recognition of Croatian as an
expression of cultural wealth
=
7.1.b ensure that existing or new
administrative divisions do not
constitute an obstacle to the
promotion of Croatian
=
7.1.c resolute action to promote Croatian =
7.1.d facilitation and/or encouragement
of the use of Croatian, in speech
and writing, in public life
(education, judicial authorities,
administrative authorities and
public services, media, cultural
activities and facilities, economic
and social life, transfrontier
exchanges) and private life
=
7.1.e • maintenance and development
of links, in the elds covered by
this Charter, between groups in the
State using Croatian
• establishment of cultural
relations with other linguistic
groups
=
7.1.f provision of forms and means for
the teaching and study of Croatian
at all appropriate stages
=
7.1.g provision of facilities enabling
(also adult) non-speakers of
Croatian to learn it
=
7.1.h promotion of study and research
on Croatian at universities or
equivalent institutions
=
7.1.i promotion of transnational
exchanges, in the elds covered
by this Charter, for the benet of
Croatian
=
7.2 eliminate any unjustied
distinction, exclusion, restriction
or preference relating to the use of
Croatian
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 43
The Committee of Experts considers the undertaking*:
Article Undertakings of Montenegro
concerning Croatian fullled partly
fullled
formally
fullled
not
fullled
no
conclusion
7.3 • promote mutual understanding
between all the linguistic groups of
the country
• promote the inclusion of respect,
understanding and tolerance
in relation to Croatian among
the objectives of education and
training
• encourage the mass media to
include respect, understanding and
tolerance in relation to Croatian
among their objectives
=
7.4 • take into consideration the needs
and wishes expressed by the group
which uses Croatian
• establish a body for the purpose
of advising the authorities on all
matters pertaining to Croatian
=
* The Committee of Experts of the European Charter for Regional or Minority Languages evaluates the
compliance of States Parties with their undertakings under the Charter as follows:
Fullled: Policies, legislation and practice are in conformity with the Charter.
Partly fullled: Policies and legislation are wholly or partly in conformity with the Charter, but the undertaking is only
partly implemented in practice.
Formally fullled: Policies and legislation are in conformity with the Charter, but there is no implementation in
practice.
Not fullled: No action in policies, legislation and practice has been taken to implement the undertaking or the
Committee of Experts has over several monitoring cycles not received any information on the implementation.
No conclusion: The Committee of Experts is not in a position to conclude on the fullment of the undertaking as no or
insufcient information has been provided by the authorities.
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 44
Anexo 2. Conclusións do Foro de Debate sobre a Carta Europea para as Linguas Rexionais
ou Minoritarias19
AMAZIGE EN MELILLA
• Na elaboración dos informes estatais, cómpre abordar todas as cuestións propostas polo Comité de
Expertos encargado da monitorización do cumprimento dos compromisos adquiridos coa raticación
da Carta.
• A lingua amazige carece de visibilidade ou presenza institucional (xustiza, educación, sinalética, etc.).
Xa que logo, é preciso lexitimala nos usos públicos.
• Melilla carece dunha organización especicamente encargada do seguimento da política lingüística.
• En Melilla adóitase recorrer á relixión como trazo identitario da poboación melillesa autóctona, de orixe
norteafricana, identicándoa como «musulmá, o que provoca unha segregación/oposición «poboación
europea, cristiá» vs «poboación musulmá». A asimilación, consciente ou inconsciente, dos musulmáns
melilleses ao resto dos musulmáns ten efectos directos sobre as actitudes, os comportamentos e as
lealdades institucionais ou internacionais. Por iso, recoméndase apostar sobre todo pola lingua amazige
como marcador e como referencia identitaria no canto do islam.
ÁRABE CEUTÍ
• O árabe ceutí debería de contar cun recoñecemento no Estatuto de Autonomía de Ceuta. Esta lingua
atópase nunha situación de minorización e perigo, dado o escaso, por non dicir nulo, interese da
Administración española en xeral e ceutí en particular, que alenta e promove o monolingüismo militante,
considerando o árabe ceutí como unha lingua de inmigrantes, non tradicional e vista como a lingua do
inimigo, Marrocos. Por conseguinte, cómpre o cumprimento de todos os puntos do artigo 7 para a súa
salvagarda.
• É preciso garantir a presenza do árabe ceutí nos medios de comunicación, na Administración e no sistema
educativo.
• Debe crearse unha Academia do árabe ceutí cos seguintes obxectivos:
− Constituír un comité de expertos que inicie a codicación e normalización desta lingua, seguindo o
exemplo de propostas académicas feitas para outras linguas árabes nativas.
− Promover o estudo do árabe ceutí entre os monolingües, no Instituto de Lenguas, na Educación e na
Administración.
− Fomentar o estudo desta lingua no Departamento de árabe creado no Instituto de Estudios Ceutíes.
− Concienciar a Facultad de Educación, Economía y Tecnología de Ceuta para que inclúa o seu estudo
nos plans de estudos dos futuros profesores de primaria e secundaria.
ARAGONÉS EN ARAGÓN
• En Aragón comezáronse a dar pasos positivos para a lingua aragonesa a partir de 2015 coa creación da
Dirección General de Política Lingüística. É necesario profundar nestes avances de forma constante nas
seguintes lexislaturas, xa que a inacción institucional durante estes 25 anos resultou no incumprimento
reiterado da Carta por parte do Goberno de Aragón e nunha perda constante de falantes patrimoniais.
19 Queremos agradecer ás seguintes persoas polas súas achegas ao Foro, en particular na elaboración destas conclusións: Mohand
Tilmatine (Universidad de Cádiz), Francisco Moscoso (Universidad Autónoma de Madrid), Anchel Reyes (Seminario Aragonés de
Sociolingüística), Carlos Pulgar Garcia (Xunta pola Defensa de la Llingua Asturiana), Juan F. Gamella (Universidad de Granada),
Javier Giralt Latorre (Universidad de Zaragoza), Tamara Flores (Universidade da Beira Interior), Carlos Xesús Varela Aenlle (Real
Academia Galega), Héctor M. Silveiro Fernández (Real Academia Galega), José Ignacio Suárez García (Asociación Cultural
Faceira), Eduardo Naharro Macías Machado (Além Guadiana), Antoni Mas i Miralles (Universitat d’Alacant).
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 45
• En primeiro lugar, o recoñecemento legal do aragonés na Lei de patrimonio cultural 3/1999 tense que
facer extensivo á Lei de linguas 3/2013, que nun futuro terá que preparar as institucións para instaurar a
coocialidade do idioma a través do Estatuto de Autonomía (como garantía plena dos dereitos lingüísticos
dos falantes). En segundo lugar, débese establecer unha zonicación ocial ampla que teña en conta a
cidade de Zaragoza para garantir a aplicación de políticas lingüísticas no territorio onde se fala. En
terceiro lugar, as institucións deben potenciar o uso oral e escrito da lingua a través de medios clave,
como a radio e a televisión públicas, así como fomentar campañas de concienciación sobre o patrimonio
lingüístico destinadas a desterrar os prexuízos lingüísticos da maioría castelanfalante de Aragón.
• No eido educativo é necesario garantir o dereito de aprender aragonés dentro do horario escolar e
implantalo paulatinamente como lingua vehicular naqueles centros públicos que o soliciten. Neste
mesmo sentido, débese profesionalizar o ensino de aragonés para adultos, realizado maioritariamente
por asociacións e entidades sen ánimo de lucro. O ensino é a primeira prioridade para esta lingua debido
aos altos índices de ruptura da transmisión interxeracional que a ameazan.
• O fomento da investigación e da relación con outras comunidades lingüísticas minorizadas son outras
dúas claves nas que profundar para chegar ao obxectivo do cumprimento da Carta.
• É mester xerar consensos sociais e políticos que lles permitan ás institucións actuar de forma constante
e decidida para garantir os dereitos dos falantes e salvagardar este patrimonio inmaterial en perigo de
desaparición.
ASTURIANO EN ASTURIAS
• Non hai respecto ás áreas do idioma nin se manteñen relacións institucionais con outros grupos.
• Non hai ningunha acción resolta de promoción do asturiano co obxectivo de salvalo, só medidas
cosméticas de certa promoción de determinadas actividades culturais. Non se facilita, de ningún xeito, o
uso oral / escrito do asturiano por parte dos cidadáns coa Administración, nin o uso transversal na mesma
Administración.
• No ámbito educativo, a presenza é parcial e precaria. O asturiano está presente só como optativa en
primaria e secundaria. Non está regulada a súa presenza nin en infantil nin nas escolas ociais de
idiomas, nin no ensino de adultos. Na universidade só está presente nun minor. Tampouco hai medios
para a aprendizaxe do asturiano entre os non falantes; o labor neste campo vén de asociacións sociais.
• Hai exclusión no uso do asturiano na Administración. Trátase dunha administración pensada e concibida
100 % en castelán; o uso do asturiano «tolérase» só en condicións moi determinadas e tematizadas.
• A convivencia entre grupos lingüísticos é boa, aínda que as autoridades non fan nada para fomentala. Os
medios públicos tamén non fan nada neste sentido.
• As autoridades públicas teñen unha receptividade baixa ou nula ás demandas da comunidade lingüística.
Non existen órganos de mediación a nivel autonómico.
• Con este panorama, hai unhas prioridades urxentes:
− O establecemento da igualdade xurídica para as persoas falantes de asturiano; isto é, a ocialidade.
Só sendo lingua coocial, a comunidade lingüística asturiana vai poder ter os mesmos dereitos ca os
falantes de castelán en Asturias.
− O establecemento dun sistema educativo que asegure o coñecemento do asturiano a todos os discentes
ao rematar o período obrigatorio. Para iso, é fundamental o uso vehicular do idioma no ensino.
− O establecemento duns medios de comunicación públicos 100 % en asturiano. Con, polo menos,
unha canle de TV, unha radio e unha plataforma dixital que estean ao servizo da normalización
lingüística.
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 46
− O uso transversal e sistemático do asturiano na Administración.
− Finalizar o proceso de ocialización da toponimia e aplicala sistematicamente en todos os soportes.
− Medidas especiais que favorezan a transmisión interxeracional (na escola, coa programación infantil
na TV, nos ámbitos de socialización e lecer, etc.).
CALÓ (ROMANÓ)
• O caló ou romanó é un idioma mixto creado polos xitanos ou calei españois combinando un léxico
derivado do romaní coa gramática de linguas maioritarias como o castelán, o catalán ou o éuscaro. A súa
xeración seguramente foi paralela á erosión e desaparición das variedades completas de romaní faladas
na Península Ibérica.
• Tecnicamente o caló é unha lingua pararromaní e non unha variante do romaní. Unha lingua non-
territorial minoritaria. Na raticación da Carta, diversos países con destacadas minorías romanís foron
incluíndo de forma crecente o «romaní dos Sinti e romá alemán» (Alemaña, 1998), a «romani chib»
(Suecia, 2000), o «romanés» (Finlandia), o idioma «romá» (Chequia, 2006), «romani» (Hungría, 2008)
ou «romaní» (Romanía, 2008) como linguas que respectar, protexer e promocionar.
• Con todo, ningún Estado se referiu de forma especíca ás variantes pararromanís como dignas de
protección. ¿Que facer entón para protexer estas linguas, seguramente entre as máis agónicas e ameazadas
de todas as que existen en Europa e que son usadas precisamente por grupos especialmente vulnerables
e excluídos? ¿Incluílas dentro da protección e promoción da lingua romaní nalgunha das súas formas?
¿Tentar ligar a recuperación do hispanorromaní co crecente recoñecemento e expresión da vitalidade
das variedades romanís na vida pública europea e nos medios de comunicación? ¿Ofrecer en centros
académicos e medios de comunicación unha maior presenza destas linguas? ¿E na vida institucional?
• A propia Carta recomenda que se coñezan e atendan «as necesidades e os desexos expresados polos
grupos que practiquen esas linguas» (artigo 7.5). Algúns órganos que poden «aconsellar ás autoridades»
sobre estas cuestións xa existen tanto en España (Consejo Estatal del Pueblo Gitano, Instituto de Cultura
Gitana) coma en Europa (European Academic Network on Romani Studies, European Roma Institute
for Arts and Culture). ¿Debería avanzarse neste sentido, coñecendo mellor as realidades presentes e as
posibilidades de recuperación, recoñecemento e expresión do hispanorromaní na comunicación pública
e na educación?
• Na recuperación do hispanorromaní será imprescindible contar coa existencia de falantes nativos de
romaní en España, así como coa enorme experiencia e competencia acumulada no estudo e promoción
desta lingua en toda Europa, da que xa se comeza a ver reexo en España, como o programa de
iniciación de estudo de romaní en castelán. A Carta ofrece un claro soporte neste sentido, no seu artigo
7.1.i cando insta os Estados asinantes a favorecer «a promoción de formas apropiadas de intercambios
transnacionais» para as linguas «minoritarias practicadas baixo unha forma idéntica ou próxima en dous
ou varios Estados».
CATALÁN EN ARAGÓN
• Incorporar a denominación de catalán no Estatuto de Autonomía de Aragón no artigo 7, onde se fala das
«linguas e modalidades lingüísticas» da rexión. Esta é a única maneira de dotar a lingua catalá dun reco-
ñecemento e un prestixio social que nunca tivo. Isto evitaría, ademais, que quede ao arbitrio dos políticos
a elección do nome da lingua falada na Franxa.
• Declarar a coocialidade do catalán en Aragón. Esta medida faría posible idear unha política e unha
planicación lingüísticas decididas, co n de normalizar o uso do catalán na Franxa.
• Establecer unha escolarización en catalán nos centros educativos da Franxa, ou polo menos un ensino
obrigatorio desta lingua cun número de horas de docencia idéntico ao do castelán ou o inglés. Desta
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 47
forma poderase fomentar realmente o uso oral e escrito do catalán en todos os ámbitos, ao tempo que se
logra que as novas xeracións sexan competentes no uso do catalán nas catro destrezas comunicativas.
• Levar a cabo un profundo labor pedagóxico en relación coa realidade lingüística de Aragón, co n de
informar a toda a sociedade aragonesa de que na súa comunidade autónoma existe unha zona na que se
fala catalán. Só así se poderá conseguir que paseniñamente os aragoneses tomen conciencia dun feito lin-
güístico innegable e mostren sensibilidade cara a el. Nesta tarefa débense implicar todas as institucións
aragonesas, así como todos os centros de ensino (públicos e privados) e os medios de comunicación.
FALA EN ESTREMADURA
• Non existe recoñecemento estatutario da Fala. O único recoñecemento legal é unha declaración BIC do
ano 2001.
• Ausencia total de información por parte da Junta de Extremadura. Este silencio é extensible a peticións
de diversa índole tramitadas por concellos e asociacións a organismos públicos, no período 2014-2016,
como Presidencia, Consejería de Educación y Cultura ou Consejería de Fomento, Vivienda, Ordenación
del Territorio y Turismo.
• As informacións que aparecen no cuarto informe estatal son, todas elas, altamente cuestionables. A in-
trodución no sistema educativo do programa «A Fala na escola» é inexistente: só se subvencionou un
«Taller de Lengua», ao que lle foi retirada tal subvención ao ano seguinte a pesar de contar cun 100 %
de inscritos. Respecto á creación do Museu da Fala, só foi rematada a reforma do edicio. Non existe
ningunha programación nin consignación orzamentaria para as súas supostas funcións.
• Todas as iniciativas relacionadas co artigo 7 no período 2014-2017 foron levadas a cabo por asociacións
culturais ou por particulares, sen apoio económico, loxístico ou humano. Contémplanse certas medidas
no Plan de Acción do recente Parque Cultural Sierra de Gata (no programa educativo e no programa
cientíco). Este parque conta co apoio institucional da Diputación de Cáceres.
GALEGO EN ASTURIAS
• Non existe unha protección real do galego de Asturias por parte do Goberno do Principado de Asturias.
A Lei de Estatuto de Autonomía só contempla o «bable». A Lei de Uso e Promoción do Bable/Asturiano
de 1998 fala dun réxime de protección, respecto, tutela... que se espallará ao galego/asturiano nas zonas
nas que ten carácter de modalidade lingüística propia. Advírtase que esta lei só fala do asturiano como
lingua propia de Asturias e nunca do galego, que só aparece como «modalidade» (non se sabe ben de
cal lingua), e mais que se usa intencionadamente o glotónimo «fala», que non indica nada. Esas zonas
lingüísticas non están denidas por parte do Goberno asturiano e, deste xeito, podemos atopar como
se dan clases de lingua asturiana en territorio galegofalante —como en Verducedo (Allande) ou Luíña
(Ibias)—, do mesmo xeito que a sinalética do Principado aparece en asturiano en lugares tan dispares
como A Veiga, Valdebois (Ibias), El Valledor (Allande), por citar tan só uns poucos exemplos.
• Seguindo o artigo 7 da Carta, relativo ao fomento do galego de Asturias, na política de subvencións
non é posible deslindar ocialmente a porcentaxe que vai para o asturiano e a que vai para o galego de
Asturias. Por outra banda, os resultados non deixan de ser un mero lavado de cara á galería por parte do
Goberno do Principado.
• O parágrafo 7.1.e é claramente violado polo Principado e da Academia de la Llingua Asturiana (ALLA),
ao non existir ningún tipo de relación institucional dos galegofalantes do Eo-Navia co resto dos territorios
de lingua galega; cando se dan a nivel social ou cultural, son totalmente dinamitados polo Goberno, a
ALLA e certas institucións asturianas.
• No punto 7.1.f, advírtese a inexistencia dunha política lingüística determinada para a comarca do Eo-
Navia. A ALLA posúe unha Secretaría totalmente inoperante e logo existen unhas Ocinas de suposta
Normalización Lingüística (Parque Histórico del Navia, Mancomunidade Ozcos-Eo), sen criterios
uniformes nin cientícos. No ensino a falta de material é palpable, sen unidades didácticas axeitadas,
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 48
copiadas do asturiano e ás veces do galego. Para dar clases precísase un cursiño de 40 ou 60 horas
impartido pola ALLA segundo as fases e ser licenciado en Filoloxía preferentemente. A materia é optativa,
compite con outras segundo os centros e non hai posibilidade de elixila en todos eles. Se seguimos
ascendendo na oferta educativa, non existe ningún curso, materia nin grao de galego na Universidade
de Uviéu, nin en Maxisterio, nin nas escolas ociais de idiomas. Non existen programas en galego de
Asturias na TPA (magníca excepción de Camín de Cantares, por iniciativa particular do presentador
Ambás), e en moitos programas prodúcese mesmo unha aculturización por parte do asturiano e do
español realmente alarmante. Debería existir unha desconexión para o Eo-Navia, como se fai nalgúns
programas da Televisión ORT de Navia. Tamén na RTPA se infrinxen os dereitos dos galegofalantes,
pois son excepcións puntuais as intervencións en galego e sempre por iniciativas particulares ou de
militancia lingüístico-cultural.
• A promoción de estudos e investigación é claramente insuciente, moitas veces resultado tan só do
altruísmo de asociacións e particulares. Non existe prensa nin revistas en galego de Asturias e os
poucos libros subvencionados teñen que ser publicados obrigatoriamente coa normativa asturiana. Xa
non falemos dos eidos institucionais (as webs do Principado non están nunca en galego), xudicial ou
administrativo. Ás veces existen propostas que raramente se cumpren (Declaración da Veiga, solicitudes
en San Martín de Ozcos e El Franco, etc.).
• Na cuestión da toponimia, existe unha Xunta Asesora de Toponimia del Principáu d’Asturies que marca as
pautas dos topónimos tradicionais que se deben utilizar, pero sempre usando a grafía da lingua asturiana
ou mesmo «ocializando» topónimos en español ou vulgarismos. Cabe pensar que, se o «galego-
asturiano» non é ocial, ¿como poden ser ociais estas formas toponímicas? Outro feito salientable é
a suposta ocialización de topónimos conxuntos (Ría del Eo), coa que o Goberno do Principado está
infrinxindo a ocialidade do topónimo Ría de Ribadeo referendada pola Comisión Xeográca Nacional
do Consello Superior Xeográco, dependente do Ministerio de Fomento, do ano 2008.
• Pola parte galega, hai un claro desinterese pola cuestión. A Real Academia Galega (RAG) debería ter
un maior compromiso co galego estremeiro, usando as armas legais que posúe. É inadmisible que para
a avaliación da Carta sobre o galego de Asturias só estea no último informe (o IV, 2010-2013) a opinión
da ALLA, tomada como única «institución cientíca de referencia…». A Xunta de Galicia declarou nos
xornais que ía poñer unha Ocina para o galego estremeiro, mesmo o presidente Núñez Feijóo falou
hai tempo da coocialidade do galego de Asturias; e a RAG, da posta en marcha dun Seminario sobre o
galego estremeiro: nunca máis se soubo da cuestión. Os medios xornalísticos seguen a usar a toponimia
deturpada, de xeito grave na TVG e na RG; esta mesmo recibiu peticións de asociacións culturais da
zona, mais négase á transmisión ou faino cun resultado totalmente acientíco (Alalá, Luar). Estes medios
deberían incluír nos mapas do tempo as comarcas estremeiras como un feito de base cultural-lingüística
clara e non política.
• É fundamental un maior entendemento entre os gobernos asturiano e galego en materia lingüística sobre
o galego de Asturias, xa que Galicia parte dunha situación mellor en canto a materiais, normalización,
etc., que inexplicablemente son rexeitados pola parte asturiana. E, por outra banda, cumpriría unha maior
implicación dos organismos institucionais galegos, como a RAG, o Consello da Cultura Galega (máis
proxectos ou publicacións sobre a comarca), as universidades galegas (a excepción sería a de Vigo e
iniciativas particulares de membros da USC), a Xunta de Galicia, o Museo do Pobo Galego, o Arquivo
do Reino de Galicia, as bibliotecas, etc. E a precisa introdución do galego na Universidade de Uviéu,
en Maxisterio e nas escolas ociais de idiomas, e mais unha delegación da TVG e RG para a comarca.
GALEGO EN CASTELA E LEÓN
• Pola importancia que hoxe ten a educación para calquera lingua e o seu futuro, temos que advertir que
a aplicación da LOMCE provoca problemas tanto nos territorios de lingua ocial como, especialmente,
naqueles onde hai unha lingua non ocial (por exemplo, o galego en Castela e León). Os problemas son
graves á hora de manter o Programa de Promoción do Galego no Bierzo, con oferta educativa íntegra
e en pé de igualdade con outras optativas; concúlcanse así os dereitos lingüísticos destes falantes e
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 49
incúmprense as indicacións da Carta. Instamos a realizar unha revisión para a mellora e ampliación do
Programa de Promoción do Galego que se está a aplicar nesta Comunidade.
• Nos territorios en que se fala unha lingua que non é ocial e que leva sufrindo durante décadas a perda de
falantes (caso do galego en Castela e León), é necesario incorporar con carácter de urxencia iniciativas de
promoción lingüística planicadas, que vaian máis aló do eido educativo, seguindo as recomendacións
da Carta, e que tendan cara á ocialidade. Cómpre frear ese descenso, preservando espazos tradicionais
de uso e abrindo á vez novos espazos máis aló do eido educativo, que por si só non é capaz de salvagardar
a riqueza cultural existente hoxe en día.
LEONÉS EN CASTELA E LEÓN
• Aínda que o leonés ten un importante recoñecemento no Estatuto de Autonomía dende 2007, as
institucións de Castela e León non adoptaron medidas para a protección deste idioma, nin se ditou lei
ningunha para a súa conservación, uso e promoción.
• O IV informe do Comité de Expertos recalca a nula promoción do leonés polas autoridades competentes
e, ademais, lamenta que nin Castela e León nin o Estado español, garante último da aplicación do tratado,
proporcionasen a información que se ten que transmitir cada tres anos para poder facer unha valoración
do grao de cumprimento da Carta. O Consello de Europa convidou outra vez a que se tomasen medidas
concretas e prácticas para facilitar e promover o uso do leonés na vida pública, así como a súa inclusión
nos plans de estudo da comunidade autónoma.
• Polo sinalado, as propostas e prioridades máis urxentes para salvagardar o leonés son as seguintes:
− Desenvolvemento legal dos artigos 5.2 e 5.3 do Estatuto de Autonomía de Castela e León, en
consonancia cos obxectivos e principios que establece o artigo 7 da Carta, de tal xeito que leonés e
galego teñan idéntico tratamento normativo e práctico, atendendo sempre ás singulares situacións
sociolingüísticas de ambas as linguas na comunidade autónoma.
− Creación dun órgano administrativo autonómico encargado dos labores de protección e promoción
do leonés e do galego, a n de xar unha política de defensa de ambas as linguas coordinada,
coherente, ecaz e con continuidade.
− Promoción do leonés a partir do respecto ás variedades constitutivas da lingua e implicando os
falantes patrimoniais e os habitantes das zonas onde se conserva no labor de recuperación lingüística,
con campañas de recoñecemento, divulgación, revalorización e concienciación do patrimonio
lingüístico, estimulando o contacto cultural dos falantes de leonés con outras zonas que teñan tamén
esta lingua como patrimonial, aínda que estean fóra dos límites administrativos de Castela e León.
− Introdución do ensino do leonés dentro do sistema educativo de Castela e León, con carácter
prioritario nas zonas onde a lingua se conserva e, de acordo coa demanda social, no resto das zonas.
En todo caso, o ensino do leonés tería que estar presente na educación infantil, primaria, secundaria
e bacharelato.
− Recuperación da toponimia autóctona, facendo en primeiro lugar un inventario dos topónimos
tradicionais maiores e menores, para posteriormente incluílos nos nomenclátores xeográcos e na
rotulación.
− En política cultural, apoio á creación cultural e literaria en leonés; colaboración coas organizacións
que, dende dentro da Comunidade Autónoma, dedican o seu labor á promoción do estudo e
recuperación do leonés; fomento da presenza desta lingua nos medios de comunicación social e
impulso aos estudos e investigacións sobre o leonés.
PORTUGUÉS EN ESTREMADURA
• Sensibilización e concienciación da cidadanía do valor lingüístico e cultural do portugués. Ese traballo
debe servir para avanzar na creación dunha sociedade que acepte como riqueza a súa singularidade.
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 50
• Creación dun banco de datos do portugués oliventino usando medios tecnolóxicos.
• Valorización do portugués oliventino con ns didácticos, educativos e culturais (elementos interpretativos,
publicacións de contos populares, actividades interxeracionais cos anciáns e as escolas, premios literarios,
etc.).
• Cómpre impulsar un Plan Estratéxico especíco do portugués que camiñe cara a un bilingüismo real,
en todos os ámbitos (escolas, cidadanía, institucións, etc.). O ideal é que as institucións pertinentes se
conciencien de que a lingua portuguesa en Olivença non é unha lingua estranxeira senón unha lingua
familiar con presenza histórica ben documentada; é dicir, cómpre combinar un plan especíco para a
comunidade educativa de Olivença con outro para a cidadanía. Este plan debe ser progresivo. Para pólo
en marcha débese comezar por considerar a opción dunha disciplina avaliable en todos os centros que
sexa ensinada, polo menos, co mesmo número de horas semanais que outra disciplina do mesmo nivel.
• A Asociación Cultural Além Guadiana propón ademais estudar a posibilidade de instaurar un intercambio
dun ano lectivo completo co alumnado da veciña localidade de Elvas, que afectaría á vida escolar do
alumno desde que naliza a primaria e frecuenta a secundaria. Isto serviría tanto para reforzar os aspectos
lingüísticos coma para propiciar certa inmersión no contexto cultural, histórico e cotián, alicerzando os
vínculos entre familiares e entre veciños que tanto partillan. Tamén para o profesorado sería unha boa
medida para enriquecer os seus coñecementos.
• Debido á nosa experiencia e con resultados positivos polas accións realizadas ata agora, Além Guadiana
ofrécese como interlocutor para as posibles xestións que sexan necesarias entre as institucións a ambas
as beiras do Guadiana.
• Ademais ponderamos que o Concello de Olivença, a través da Áula de Língua e Cultura Portuguesa da
Universidade Popular, pode axudar a comunidade educativa con actividades culturais, que poden estar
dirixidas á aproximación do contexto oliventino no ámbito da lusofonía.
• No que respecta á cidadanía e nese sentido, o Concello e a Universidade Popular deben desempeñar un
papel fundamental no ensino do portugués a todas aquelas persoas que non poden acceder ao ensino
obrigatorio.
• A Asociación Cultural Além Guadiana recoñece que as institucións realizaron accións e actividades,
porén considera que son insucientes. Por iso, entende que non se está a cumprir o artigo 7 da Carta.
VALENCIANO EN MURCIA
• As 9 persoas que cursan educación primaria na única escola unitaria situada na Cañada de Trigo (Yecla)
non reciben ensino de valenciano. A pesar diso, continúanse as xestións coas autoridades murcianas para
conseguir este obxectivo.
• Fóra do ensino regrado, a Universidade Popular de Yecla ofrece actualmente dous cursos de valenciano
(B2 e C1) para a poboación en xeral. Estes cursos están subvencionados pola Acadèmia Valenciana de la
Llengua a partir dun convenio co Concello de Yecla.
• Esta Acadèmia publicou en abril de 2017 un folleto que recolle toda a toponimia da zona do Carxe.
• Hai que resaltar as xestións realizadas por Anxo Navarro Sánchez por medio de publicacións ou propostas
ao Goberno autonómico para que teña en consideración a declaración do valenciano na zona do Carxe
como BIC inmaterial e a incorporación desta lingua no texto estatutario de Murcia.
• Grazas ás responsabilidades transfronteirizas entre comunidades que comparten unha mesma lingua, tal
e como defende a Carta, a Generalitat Valenciana, por medio da Orde 65/2016, do 18 de outubro, inclúe
por primeira vez nun texto xurídico a denominación do Carxe e a posibilidade de recibir subvencións
para o fomento do valenciano.
Fernando Ramallo
Relevancia e impacto do artigo 7 da Carta Europea para as Linguas Rexionais...
Revista de Llengua i Dret, Journal of Language and Law, núm. 69, 2018 51
• Con base nesta Orde, a Generalitat Valenciana nanciará ao longo de 2017 algunhas actividades e
concertos realizados en valenciano.
• A partir desta situación recoméndanse as medidas seguintes:
− Ofrecer ensino de valenciano ao alumnado do Carxe.
− Seguir mantendo a colaboración entre o Concello de Yecla e a Acadèmia Valenciana de la Llengua
para ofrecer os cursos de valenciano.
− Suxerir aos outros dous concellos do Carxe —Jumilla e Abanilla— para que, xunto coa colaboración
da Acadèmia Valenciana de la Llengua, se poidan ofertar cursos de valenciano nas respectivas
localidades.
− Que as autoridades autonómicas murcianas declaren o valenciano no Carxe como BIC inmaterial, xa
que dispoñen de recursos xurídicos para iso.
− Así mesmo, que introduzan no texto do Estatuto autonómico o recoñecemento do valenciano falado
en parte da súa rexión.
− Que os gobernos autonómicos murciano e valenciano establezan relacións para manter as axudas e
subvencións ao fomento do valenciano no Carxe.
